Η προστασία των δικαιωμάτων των ψυχικά ασθενών αποτελεί θεμελιώδη άξονα της σύγχρονης ψυχιατρικής φροντίδας. Παρότι οι διεθνείς οργανισμοί, όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO), προάγουν την ενίσχυση των δικαιωμάτων αυτών, η πραγματικότητα διαφέρει σημαντικά μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών (Drew, 2021). Η συγκριτική μελέτη των νομοθεσιών, της κοινωνικής πραγματικότητας και των συστημάτων φροντίδας επιτρέπει την ανάδειξη τόσο των επιτυχιών όσο και των προκλήσεων που παραμένουν.
Νομοθετικό Πλαίσιο
Η ελληνική νομοθεσία βασίζεται στον Νόμο 2071/1992, όπου η ακούσια νοσηλεία επιβάλλεται με εισαγγελική παραγγελία και γνωμάτευση δύο ψυχιάτρων, ενώ η τελική απόφαση ανήκει στο δικαστήριο (Stavrou, 2019). Υπάρχουν κριτικές για ελλείψεις στην προστασία της ενημερωμένης συναίνεσης και της συμμετοχής των ασθενών στις αποφάσεις (Economou et al., 2022).
Στη Γερμανία, η νομοθεσία περί ψυχικής υγείας ρυθμίζεται σε επίπεδο κρατιδίων (Psychisch-Kranken-Gesetze). Η ακούσια νοσηλεία εφαρμόζεται μόνο σε περιπτώσεις σοβαρού κινδύνου για τον ίδιο ή τρίτους και απαιτεί δικαστική έγκριση (Salize et al., 2020).
Η Ιταλία αποτέλεσε πρότυπο με τον Νόμο 180/1978 (Μεταρρύθμιση Basaglia), ο οποίος οδήγησε στο κλείσιμο των ψυχιατρικών ασύλων και την πλήρη μετάβαση στην κοινοτική φροντίδα. Η ακούσια νοσηλεία περιορίζεται σε εξαιρετικές περιπτώσεις και υπό αυστηρούς όρους (Rossi et al., 2020).
Η Σουηδία εφαρμόζει τον Νόμο LPT 1991:1128, ο οποίος απαιτεί ιατρική γνωμάτευση και δικαστική έγκριση για κάθε περίπτωση ακούσιας νοσηλείας, δίνοντας έμφαση στην προστασία των ατομικών ελευθεριών (Wetterberg et al., 2022).
Στο Ηνωμένο Βασίλειο, το Mental Health Act 1983 (τροποποίηση 2007) επιτρέπει την ακούσια νοσηλεία υπό όρους επικινδυνότητας και θεραπευτικής ανάγκης, με αυξημένο ενδιαφέρον τα τελευταία χρόνια για αναθεώρησή του ώστε να ενισχυθούν τα δικαιώματα των ασθενών (Dyer, 2022).
Κοινωνικός Αποκλεισμός και Στίγμα
Παρά τις νομοθετικές προστασίες, το στίγμα και ο κοινωνικός αποκλεισμός παραμένουν σημαντικά ζητήματα. Στην Ελλάδα, το στίγμα εξακολουθεί να είναι ιδιαίτερα έντονο, επηρεάζοντας αρνητικά την επαγγελματική και κοινωνική ένταξη των ασθενών (Economou et al., 2022). Στη Γερμανία και τη Σουηδία, προγράμματα ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης έχουν συμβάλει στην περιορισμό του στίγματος (Wetterberg et al., 2022). Η Ιταλία, με το κοινοτικό μοντέλο, πέτυχε αξιοσημείωτη μείωση του κοινωνικού αποκλεισμού (Rossi et al., 2020), ενώ στο Ηνωμένο Βασίλειο, παρά τα προγράμματα όπως το “Time to Change”, το στίγμα παραμένει (Henderson et al., 2020; Dyer, 2022).
Κοινοτική Φροντίδα και Έγκαιρη Παρέμβαση στην Ψύχωση
Στην Ελλάδα το πρόγραμμα Ψυχαργώς αποτέλεσε τη βάση για την ανάπτυξη κοινοτικών δομών, όμως η ελλιπής χρηματοδότηση και το έλλειμμα προσωπικού δημιουργούν σοβαρά εμπόδια στην αποτελεσματικότητα του συστήματος (Kontaxakis et al., 2020).Τα τελευταία χρόνια, η εφαρμογή των Μονάδων Έγκαιρης Παρέμβασης στην Ψύχωση στην Ελλάδα αποτελεί σημαντικό βήμα προς την κατεύθυνση της σύγχρονης και αποτελεσματικής ψυχιατρικής φροντίδας, εστιάζοντας στην πρόληψη, την έγκαιρη διάγνωση και την κοινοτική υποστήριξη των νέων με ψυχιατρικές ανάγκες. Η λειτουργία αυτών των μονάδων εντάχθηκε στο Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Ψυχική Υγεία, το οποίο εγκρίθηκε από τη Βουλή και χρηματοδοτήθηκε αρχικά από το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας «Ελλάδα 2.0». Στόχος είναι η ανάπτυξη συνολικά 106 νέων δομών ψυχικής υγείας σε όλη τη χώρα, με έμφαση στην κοινοτική φροντίδα και την αποασυλοποίηση.
Η Γερμανία διαθέτει καλά οργανωμένο δίκτυο κοινοτικών υπηρεσιών με ιδιαίτερη έμφαση στην αποκατάσταση. Τα προγράμματα πρώιμης παρέμβασης στην ψύχωση όπως το FEP δείχνουν σημαντικά θετικά αποτελέσματα (Riedel-Heller et al., 2021).
Η Ιταλία διατηρεί πρωτοποριακή θέση με τα Κέντρα Ψυχικής Υγείας ως βασικές μονάδες φροντίδας. Τα προγράμματα πρώιμης παρέμβασης έχουν συμβάλει στη μείωση των υποτροπών (Rossi et al., 2020).
Η Σουηδία εφαρμόζει το πρόγραμμα “Youth Aware of Mental Health” (YAM), το οποίο έχει μειώσει τη διάρκεια μη θεραπευμένης ψύχωσης και βελτίωσε τις εκβάσεις (Nordentoft et al., 2022).
Το Ηνωμένο Βασίλειο αποτελεί πρωτοπόρο με το εκτεταμένο πρόγραμμα Early Intervention in Psychosis (EIP), που έχει αποδειχθεί εξαιρετικά αποτελεσματικό στη βελτίωση της πρόγνωσης και της κοινωνικής ένταξης (Birchwood et al., 2021).
Συστήματα Κοινωνικής Ασφάλισης και Κρατική Φροντίδα
Στην Ελλάδα το ΕΣΥ και ο ΕΟΠΥΥ καλύπτουν την ψυχική υγεία, αν και η χρηματοδότηση παραμένει ανεπαρκής (Kontaxakis et al., 2020). Η τάση ιδιωτικοποίησης και η συνεργασία με ιδιώτες ιατρούς στο δημόσιο σύστημα, όπως προβλέπεται στον νόμο 5129/2024, υποδεικνύει μια μεταβατική φάση στην οποία το ελληνικό σύστημα ψυχικής υγείας επιχειρεί να εξισορροπήσει μεταξύ δημόσιας κάλυψης και ιδιωτικής συμπλήρωσης, προσπαθώντας να διασφαλίσει την ποιότητα και προσβασιμότητα των υπηρεσιών παρά τους περιορισμούς στους δημόσιους πόρους.Η Γερμανία συνδυάζει δημόσια και ιδιωτική ασφάλιση, παρέχοντας πλήρη κάλυψη στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας (Salize et al., 2020).Το ιταλικό Servizio Sanitario Nazionale παρέχει καθολική, δωρεάν φροντίδα σε όλους τους πολίτες (Rossi et al., 2020).Η Σουηδία διαθέτει δημόσιο, καθολικό σύστημα υγείας με άμεση πρόσβαση σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας (Wetterberg et al., 2022).Ενώ στοΗνωμένο Βασίλειο το NHS παρέχει πλήρη δημόσια κάλυψη για την ψυχική υγεία, συμπεριλαμβανομένων κοινοτικών και πρώιμων παρεμβάσεων (Birchwood et al., 2021).
Συμπεράσματα – Προτάσεις
Η σύγκριση αναδεικνύει τη θετική επίδραση των κοινοτικών υπηρεσιών και των προγραμμάτων πρώιμης παρέμβασης στη μείωση του κοινωνικού αποκλεισμού και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής των ψυχικά ασθενών. Παραμένουν σημαντικές ανάγκες ενίσχυσης της χρηματοδότησης, της εκπαίδευσης προσωπικού και της κοινωνικής ευαισθητοποίησης, ώστε η πλήρης εφαρμογή των δικαιωμάτων να αποτελέσει καθολική πραγματικότητα.
Βιβλιογραφία
Birchwood, M. (2021), Early Intervention in Psychosis: Current Status and Future Directions, Schizophrenia Bulletin.
Drew, N. (2021), Mental Health and Human Rights: A Global Perspective, World Psychiatry.
Dyer, C. (2022), Reforming Mental Health Law in England and Wales, BMJ.
Economou, M. (2022), Stigma and Discrimination in Mental Health: The Greek Experience, International Journal of Social Psychiatry.
Henderson, C. (2020), Time to Change: Impact on Stigma in England 2007-2019, The Lancet Psychiatry.
Kontaxakis, V. (2020), Community Psychiatry Reform in Greece: Achievements and Challenges, International Journal of Mental Health Systems.
Nordentoft, M. (2022), Youth Aware of Mental Health: Early Intervention Programs in Scandinavia, Scandinavian Journal of Public Health.
Riedel-Heller, S. (2021), Early Intervention Services in Germany: Opportunities and Barriers, European Psychiatry.
Rossi, A. (2020), The Italian Mental Health Care Reform: Basaglia’s Legacy, Journal of Nervous and Mental Disease.
Salize, H. (2020), Compulsory Admission and Involuntary Treatment of Mentally Ill Patients in Germany, International Journal of Law and Psychiatry.
Stavrou, M. (2019), Involuntary Psychiatric Treatment in Greece: Legal Framework and Challenges, Psychiatry Investigation.
Wetterberg, L. (2022), Mental Health Legislation and Services in Sweden: Current Situation, Nordic Journal of Psychiatry.
WHO (2022), World Mental Health Report 2022: Transforming Mental Health for All, World Health Organization.
Ζαφειρίου Μαρία
Κοινωνική Λειτουργός MSc
Μονάδα Έγκαιρης Παρέμβασης
Σωματείο «Ίκελος»
