Αυτοβοήθεια είναι ένας όρος που αποκτά διαφορετικά νοήματα ανάλογα με το πεδίο ή την εποχή κατά την οποία χρησιμοποιείται.
Έτσι μιλούμε για τους συνεταιρισμούς που αποτελούν οργανώσεις αυτοβοήθειας, για πρακτικές αυτοβοήθειας με στόχο την κοινοτική και οικονομική ανάπτυξη, για ομάδες αυτοβοήθειας στο χώρο της υγείας, αλλά και για βιβλία ή τεχνικές αυτοβοήθειας για την υπέρβαση προβλημάτων (Borkman, 1999). Σημαντικότερο στοιχείο της αυτοβοήθειας αφορά στις δυνάμεις του ίδιου του υποκειμένου να βοηθήσει τον εαυτό του. Με βάση αυτή την παραδοχή προκύπτουν δύο ερωτήματα:
– Πρόκειται για μια ατομική διαδικασία;
– Υπό ποιες προϋποθέσεις ενεργοποιείται ό,τι μπορεί να χρησιμοποιήσει για την αυτοβοήθεια ενός ατόμου;
Μία ερμηνευτική προσέγγιση απαντάται στις γνωστικοσυμπεριφορικές προσεγγίσεις της Ψυχολογίας και στο ρεύμα της Θετικής Ψυχολογίας και προσεγγίζει τον όρο αυτοβοήθεια, δίνοντας έμφαση στο ίδιο το άτομο και στη δυνατότητα του να ενεργοποιήσει το δυναμικό του (Borkman et al., 2020). Τα προσφάτως πιο γνωστά ρεύματα στη χώρα μας της αυτοβελτίωσης, του life coaching προσεγγίζουν τον όρο αυτοβοήθεια με το παραπάνω σκεπτικό.
Η δεύτερη ερμηνευτική προσέγγιση η οποία απαντάται στις κριτικές προσεγγίσεις της Κοινοτικής Ψυχολογίας και άλλων Κοινωνικών Επιστημών θεωρεί επίσης ότι η δύναμη αλλαγής ενυπάρχει στο άτομο, αλλά καθοριστικός παράγοντας έκλυσης του δυναμικού αυτού είναι το περιβάλλον των ομοτίμων, των ανθρώπων που βιώνουν παρόμοια κατάσταση ή πρόβλημα. Σε αυτό το πλαίσιο, ο όρος αυτοβοήθεια απαντάται στη σύγχρονη βιβλιογραφία από κοινού με τον όρο αλληλοβοήθεια (Borkman, 1999. Λαϊνάς, 2023). Ως αυτοβοήθεια ορίζεται ως η ενεργοποίηση των ενδιαφερομένων πολιτών και η εκ μέρους τους ανάληψη της ευθύνης μέσα σε ένα πλαίσιο συλλογικότητας και αλληλεγγύης για την αντιμετώπιση των προβλημάτων τους. Συνεπακόλουθο αυτής της διαδικασίας είναι η αναίρεση της παθητικότητας και η ανατροπή της λογικής της ανάθεσης επίλυσης των προβλημάτων από ειδικούς, όπως συχνά παρατηρείται στο πεδίο των ζητημάτων υγείας και των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων (Ζαφειρίδης & Λαϊνάς, 2007).
Κεντρικής σημασίας στη συζήτηση για την αυτοβοήθεια έχει η έννοια της βιωματικής γνώσης, της γνώσης που δεν ταυτίζεται με την προσωπική εμπειρία του κάθε ατόμου, αλλά προκύπτει ως το γινόμενο της συνάντησης των ομοτίμων στο πλαίσιο της αυτοβοήθειας / αλληλοβοήθειας (Borkman, 1999). Ιδιαίτερη μνεία τέλος είναι σημαντικό να γίνει στην περίφημη «αρχή του βοηθού» που έχει μελετηθεί στο πλαίσιο της αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας. Σύμφωνα με τη θεώρηση του Frank Riessman (1965) τα οφέλη για αυτόν/ην που παρέχει βοήθεια, ειδικά στο πλαίσιο των σχέσεων μεταξύ ομοτίμων, είναι πολλαπλά και ίσως περισσότερα από όσα έχει ο/η λήπτης/ρια της βοήθειας.
Η αυτοβοήθεια αποτελεί βασική πρόταση της Κοινοτικής Ψυχολογίας στη δόμηση και την υλοποίηση ψυχοκοινωνικών παρεμβάσεων. Βασικές συνεισφορές:
– Η τροποποίηση ή επαναθέαση του παραδείγματος παροχής βοήθειας. Η ιδέα ότι οι άμεσα ενδιαφερόμενοι/ες μέσα από αυτοοργανωμένες συλλογικές δράσεις μπορούν να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα τους χωρίς την παρουσία ειδικών, είναι μια ιδέα ανατρεπτική, η οποία δημιουργεί νέες προοπτικές στις κοινωνικές επιστήμες. Σε αυτό το πλαίσιο προτείνεται, αντί του κυρίαρχου παραδείγματος παροχής βοήθειας όπου έχουμε ένα ενεργό ειδικό και ένα παθητικό αποδέκτη των υπηρεσιών του ειδικού, ένα μοντέλο πλαισίωσης των πρωτοβουλιών των άμεσα ενδιαφερομένων πολιτών, όπου οι άμεσα ενδιαφερόμενοι βρίσκονται στο επίκεντρο της παρέμβασης και οι ειδικοί στην περιφέρεια (Ζαφειρίδης, 2001. Watkins, 2019).
– Η έμφαση στις δυνατότητες των ατόμων, ομάδων, κοινοτήτων και όχι στα ελλείμματα και τις αδυναμίες, ως βάση της δόμησης των ψυχοκοινωνικών παρεμβάσεων αποτελεί μια ακόμη σημαντική συμβολή της αυτοβοήθειας στο πεδίο της Κοινοτικής Ψυχολογίας (Prilleltensky & Nelson, 2002).
– Η μεταφορά δύναμης και εξουσίας στους άμεσα ενδιαφερόμενους πολίτες, που πραγματοποιείται με την αξιοποίηση των πρακτικών αυτοβοήθειας, αποτελεί βασικό παράγοντα της επίτευξης του στόχου των αποτελεσματικών και βιώσιμων ψυχοκοινωνικών παρεμβάσεων (Μπαϊρακτάρης 1994. Prilleltensky & Nelson, 2002).
– Η διεύρυνση των οπτικών και των πρακτικών δόμησης και υλοποίησης των ψυχοκοινωνικών παρεμβάσεων, αλλά και της έρευνας γύρω από αυτά τα ζητήματα, με έμφαση στον ισότιμο ρόλο των ανθρώπων με βιωμένη εμπειρία (Λαϊνάς, 2013).
Ενώ η αυτοβοήθεια διαχρονικά έχει αποτελέσει μια σημαντική διάσταση χειραφετητικών οπτικών και πρακτικών, δέχεται, τις τελευταίες δεκαετίες ειδικά, σημαντική κριτική. Η μονοσήμαντη έμφαση στο άτομο και στις δυνατότητες του για αλλαγή, χωρίς να λαμβάνεται υπόψιν το πλαίσιο ενισχύει ένα ιδιότυπο «ψυχοκεντρισμό», ο οποίος εν τέλει θεωρεί το άτομο ως το μοναδικό υπεύθυνο για ό,τι του συμβαίνει και το περιβάλλον αμετάβλητο (Rimke, 2020). Με αυτό τον τρόπο όμως έχουμε την πλήρη στρέβλωση των βασικών αξιών και παραδοχών που συνοδεύουν τον όρο.
Βιβλιογραφία
Borkman, T., Munn-Giddings, C., & Boyce, M. (2020). Self-Help/Mutual Aid Groups and Peer Support: A Literature Review. Voluntaristics Review, 5(2-3), 1-219.
Cabanas, Edgar, and Eva Illouz. 2018. Happycracy. How the Science of Happiness Controls our Lives. New York: Polity Press.
Prilleltensky, Is., Nelson G. (2002). Doing Psychology critically. Making a difference in diverse settings. New York: Palgrave Macmillan.
Rimke, H. (2020). Self-help, therapeutic industries, and neoliberalism. In The Routledge internatiοnal handbook of global therapeutic cultures (pp. 37-50). Routledge.
Watkins, M. (2019). Mutual Accompaniment and the Creation of the Commons. Yale UniversityPress.
Ζαφειρίδης, Φ. (2001). Ψυχική υγεία και καπιταλιστική ανάπτυξη. Θεωρητικό υπόβαθρο Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών της Κοινωνικής Κλινικής Ψυχολογίας των Εξαρτήσεων. Στο: Ζαφειρίδης, Φ. (2009), Εξαρτήσεις και Κοινωνία. Θεραπευτικές Κοινότητες, Ομάδες Αυτοβοήθειας (σελ. 203 – 209). Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος.
Ζαφειρίδης, Φ., Λαϊνάς, Σ., (2007). Εξαρτήσεις και Αυτοβοήθεια. Κοινωνία & ψυχική Υγεία,5, 4 – 8.
Λαϊνάς, Σ. (2013). Ψυχοκοινωνικές παρεμβάσεις και αυτοβοήθεια στο πεδίο των εξαρτήσεων. Το παράδειγμα του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας στο Α.Π.Θ. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης: Διδακτορική Διατριβή.
Λαϊνάς, Σ. (2023). Συνεργατικά εγχειρήματα: Το ιστορικό και κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο ανάπτυξής τους και η θεωρητική προσέγγιση των βασικών τους διαστάσεων. Στο: Σεργάκη, Π., Κοντογεώργος, Α., Ντρίνιας, Θ., & Λαϊνάς, Σ. Διακυβέρνηση και Επιχειρηματικότητα Συνεταιριστικών Εγχειρημάτων (σελ.23-40). Κάλλιπος, Ανοικτές Ακαδημαϊκές Εκδόσεις.
Μπαϊρακτάρης, Κ. (1994) Ψυχική υγεία και κοινωνική παρέμβαση: Εμπειρίες, συστήματα, πολιτικές. Αθήνα: Εναλλακτικές Εκδόσεις.
