Η εργασία δεν αφορά μόνο την απόκτηση μισθού. Αποτελεί και τρόπο να νιώσει κανείς χρήσιμος, ισότιμος, συνδεδεμένος με την κοινωνία. Για τα άτομα που ζουν με ψυχικές ασθένειες, η πρόσβαση στην εργασία μπορεί να αποδειχθεί θεραπευτική — όχι μόνο γιατί ενισχύει την οικονομική ανεξαρτησία, αλλά γιατί αποκαθιστά την ταυτότητα, την αυτοεκτίμηση και την κοινωνική παρουσία.
Κι όμως, ακόμη και σήμερα, πολλοί άνθρωποι που έχουν βιώσει ψυχικές δυσκολίες αποκλείονται από τον επαγγελματικό στίβο ή παραμένουν αόρατοι μέσα σε αυτόν. Το στίγμα, οι προκαταλήψεις, αλλά και η έλλειψη κατάλληλων προγραμμάτων και υποστηρικτικών δομών συχνά εμποδίζουν την πρόσβαση σε ευκαιρίες εργασίας που θα μπορούσαν να αλλάξουν ζωές.
Στο πλαίσιο αυτό, η επιστημονική κοινότητα έχει αναπτύξει αποτελεσματικά μοντέλα επαγγελματικής αποκατάστασης, με πιο αναγνωρισμένο το μοντέλο της Υποστηριζόμενης Απασχόλησης και ειδικότερα τη μέθοδο Individual Placement and Support (IPS). Το IPS βασίζεται στην αρχή, ότι η εργασία αποτελεί θεραπευτικό μέσο και όχι απώτερο στόχο της θεραπευτικής πορείας. Σε αντίθεση με παραδοσιακές προσεγγίσεις που απαιτούν μακροπρόθεσμη προετοιμασία πριν την τοποθέτηση σε μια εργασιακή θέση, το IPS προτάσσει την άμεση τοποθέτηση του ατόμου σε θέση εργασίας της ανοιχτής αγοράς, με βάση τις προτιμήσεις και τις δυνατότητές του, συνοδευόμενη από συνεχή, εξατομικευμένη υποστήριξη. Το μοντέλο ενσωματώνει την επαγγελματική αποκατάσταση στο πλαίσιο της θεραπευτικής ομάδας και αναγνωρίζει τη στενή σύνδεση μεταξύ εργασίας, ψυχικής υγείας και κοινωνικής λειτουργικότητας. Στο επίκεντρο βρίσκεται η παραδοχή ότι η μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων με ψυχικές δυσκολίες μπορεί να εργαστεί, αρκεί να υποστηριχθεί κατάλληλα.
Παράλληλα με την πρακτική εφαρμογή του IPS, αναδύεται στη βιβλιογραφία η ανάγκη μιας βαθύτερης κατανόησης της ίδιας της έννοιας της «εργασιακής ικανότητας» (work ability) στα άτομα με ψυχικές νόσους. Η ικανότητα για εργασία δεν είναι μια στατική ή μονοδιάστατη κατάσταση, αλλά ένα δυναμικό φαινόμενο που εξαρτάται τόσο από τα ατομικά χαρακτηριστικά όσο και από το περιβάλλον στο οποίο καλείται να ενταχθεί το άτομο. Σύγχρονες θεωρητικές προσεγγίσεις αποδεικνύουν ότι η εργασιακή ικανότητα περιλαμβάνει την ικανότητα αυτορρύθμισης, την προσαρμοστικότητα στις απαιτήσεις της εργασίας, την αφοσίωση στους στόχους και την ικανότητα σχεδιασμού και διαχείρισης καθηκόντων. Ταυτόχρονα, προϋποθέτει ένα υποστηρικτικό εργασιακό περιβάλλον, το οποίο αναγνωρίζει τις ανάγκες του ατόμου, σέβεται τους ρυθμούς του και προσφέρει πλαίσιο ασφάλειας και κατανόησης.
Η προσέγγιση αυτή διευρύνει την οπτική της επαγγελματικής αποκατάστασης, καθώς αναδεικνύει ότι δεν αρκεί μόνο η πρόσβαση σε μια θέση εργασίας, αλλά απαιτείται και η καλλιέργεια των δεξιοτήτων εκείνων που θα επιτρέψουν στο άτομο να διατηρήσει αυτή τη θέση, να εξελιχθεί επαγγελματικά και να βιώσει την εργασία ως θετικό και ενδυναμωτικό στοιχείο της ζωής του. Επιπλέον, η εργασιακή ικανότητα, ως έννοια, υπογραμμίζει την ευθύνη του ίδιου του εργασιακού περιβάλλοντος και της κοινωνίας συνολικά, να προσαρμοστούν στις ανάγκες των ανθρώπων με ψυχικές δυσκολίες και να λειτουργήσουν ως σύμμαχοι στη διαδικασία αποκατάστασης.
Η συνδυασμένη εφαρμογή του IPS και η ανάπτυξη της εργασιακής ικανότητας συνθέτουν μια ολιστική προσέγγιση στην επαγγελματική αποκατάσταση. Από τη μία πλευρά, η άμεση, εξατομικευμένη υποστήριξη του ατόμου στην ένταξή του στον επαγγελματικό χώρο και, από την άλλη, η καλλιέργεια εσωτερικών δεξιοτήτων και η δημιουργία εξωτερικών συνθηκών που επιτρέπουν την ενεργή συμμετοχή. Για να καταστεί αυτό εφικτό, απαιτείται διεπιστημονική συνεργασία, εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση εργοδοτών, ενίσχυση των κοινωνικών δομών και πολιτικές που να προωθούν την ένταξη, αντί να αναπαράγουν τον αποκλεισμό.
Η επαγγελματική αποκατάσταση ψυχικά πασχόντων δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται αποσπασματικά. Αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου σχεδίου κοινωνικής ισότητας, ανθρωπίνων δικαιωμάτων και κοινωνικής συνοχής. Η εργασία δεν είναι προνόμιο των «ικανών», αλλά δικαίωμα όλων. Η αποδοχή αυτής της αρχής αποτελεί θεμέλιο για τη μετάβαση από την περιθωριοποίηση στην ενεργό συμμετοχή, από την απλή επιβίωση στην αξιοβίωτη ζωή.
Κούλαλη Ανεζίνα
Κοινωνική Λειτουργός- Οικοτροφείο ΠΕ Δυτικού Τομέα Αθηνών
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Mueser, K. T., & McGurk, S. R. (2014). Supported employment for persons with serious mental illness: Current status and future directions. World Psychiatry, 13(3), 307–315.
- Bond, G. R., Drake, R. E., & Becker, D. R. (1997). An update on supported employment for people with severe mental illness. Psychiatric Services, 48(3), 335–346.
- Fukuura, H., & Shigematsu, R. (2021). The Work Ability of People with Mental Illnesses: A Conceptual Analysis. International Journal of Environmental Research and Public Health, 18(19), 10172.
